HIẾN CHƯƠNG ASEAN

III. HIẾN CHƯƠNG ASEAN

1/. Quá trình hình thành Hiến chương ASEAN

Việc xây dựng Hiến chương ASEAN đã được Lãnh đạo các nước ASEAN nhất trí tại Cấp cao ASEAN-10 tháng 10/2004. Cấp cao ASEAN-11 (năm 2005) đã đề ra các nguyên tắc chỉ đạo cho việc xây dựng Hiến chương và quyết định lập Nhóm các nhân vật nổi tiếng (EPG) để tư vấn cho việc xây dựng Hiến chương. Nhóm này bao gồm cựu Lãnh đạo các nước ASEAN (đại diện của Việt Nam là nguyên Phó Thủ tướng kiêm Bộ trưởng Ngoại giao Nguyễn Mạnh Cầm), đã hoạt động tích cực trong cả năm 2006 và đã đề xuất nhiều khuyến nghị cụ thể cho việc soạn thảo Hiến chương. 

Cấp cao ASEAN-12 (tháng 1/2007) đã quyết định giao Nhóm Đặc trách cao cấp (HLTF) soạn thảo Hiến chương ASEAN, dựa trên ý kiến chỉ đạo của Cấp cao ASEAN-11 và những khuyến nghị của Nhóm EPG về Hiến chương ASEAN; và phải hoàn tất Dự thảo để trình Cấp cao ASEAN-13. Theo đó, việc soạn thảo Hiến chương đã được tiến hành khẩn trương trong suốt năm 2007 với 13 vòng thương lượng của Nhóm HLTF; và 3 cuộc họp của các Ngoại trưởng để cho ý kiến chỉ đạo về hướng xử lý những vấn đề lớn.

Tại Cấp cao ASEAN-13 (tháng 11/2007), Lãnh đạo các nước ASEAN đã ký Hiến chương ASEAN và ra Tuyên bố chung khẳng định quyết tâm hoàn tất việc phê chuẩn Hiến chương trong vòng một năm.

            Ngày 15/12/2008, sau khi được cả 10 quốc gia thành viên phê chuẩn, Hiến chương đã chính thức có hiệu lực.

2/. Nội dung chính của Hiến chương ASEAN.

Hiến chương ASEAN là một văn kiện pháp lý quan trọng nhất của ASEAN, gồm Lời nói đầu và 13 Chương, 55 Điều, với các nội dung lần lượt là: Mục đích - Nguyên tắc hoạt động; Tư cách pháp nhân; Quy chế thành viên; Cơ cấu tổ chức; Các thể chế liên quan tới ASEAN; Các ưu đãi miễn trừ; Ra quyết định; Giải quyết tranh chấp; Tài chính-ngân sách; Các vấn đề hành chính-thủ tục; Biểu trưng và Biểu tượng; Quan hệ đối ngoại và Các điều khoản chung.

2.1. Nội dung Hiến chương có một số điểm đáng chú ý sau:

- Về Mục đích - nguyên tắc (Chương I): Khẳng định lại các mục đích và nguyên tắc cơ bản của ASEAN, nhất là mục đích hòa bình, an ninh, ổn định và hợp tác khu vực cũng như nguyên tắc tôn trọng độc lập, chủ quyền và không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau; đồng thời bổ sung một số mục đích và nguyên tắc mới cho phù hợp với tình hình, trong đó có những mục tiêu về liên kết ASEAN, thu hẹp khoảng cách phát triển, hướng về nhân dân và vai trò trung tâm của ASEAN ở khu vực, có nguyên tắc về việc các nước không tham gia và không cho phép bất kỳ quốc gia/đối tượng nào được sử dụng lãnh thổ của một nước thành viên để chống lại một nước thành viên khác.  

- Về tính chất (Chương II): ASEAN là một tổ chức hợp tác khu vực liên Chính phủ và có tư cách pháp nhân. 

- Về cơ cấu tổ chức (Chương IV): Bộ máy chính sẽ bao gồm Hội nghị Cấp cao (là cơ quan quyết định chính sách cao nhất, họp 2 lần một năm); 4 Hội đồng cấp Bộ trưởng, trong đó 3 Hội đồng về từng trụ cột của Cộng đồng ASEAN (Chính trị-An ninh, Kinh tế, Văn hoá-Xã hội) và 1 Hội đồng Điều phối chung (gồm các Ngoại trưởng); các Hội nghị Bộ trưởng chuyên ngành; Ủy ban các Đại diện Thường trực của các nước tại ASEAN (CPR), thường trú tại Gia-các-ta, In-đô-nê-xia; Ban Thư ký ASEAN và Tổng Thư ký ASEAN; Ban Thư ký ASEAN Quốc gia. Ngoài ra, ASEAN cũng sẽ lập Cơ quan nhân quyền ASEAN và quy định Cơ quan này sẽ phải hoạt động phù hợp với Điều khoản tham chiếu (TOR) do các Ngoại trưởng quyết định sau, trong đó xác định rõ tính chất, chức năng, nhiệm vụ và nguyên tắc của Cơ quan này. 

- Về cách thức ra quyết định (Chương VII): nguyên tắc chủ đạo là đồng thuận; khi không đạt đồng thuận, Cấp cao sẽ quyết định về cách thức ra quyết định phù hợp. Về thực thi các quyết định trong lĩnh vực kinh tế, có thể áp dụng công thức linh hoạt ASEAN-X, theo đó sẽ cho phép các nước có điều kiện, thực hiện việc mở cửa kinh tế, thị trường trước, nhưng phải trên cơ sở có đồng thuận về việc áp dụng phương thức đó.

- Giải quyết tranh chấp, bất đồng (Chương VIII): thực hiện nguyên tắc giải quyết hòa bình, thông qua thương lượng các tranh chấp, bất đồng giữa các nước thành viên và dựa trên các thỏa thuận đã có của ASEAN. Trường hợp bất đồng không giải quyết được hoặc có vi phạm nghiêm trọng Hiến chương, vấn đề sẽ được trình lên Cấp cao quyết định.

- Qui định về ký, phê chuẩn, hiệu lực và thực hiện (Chương XIII): Hiến Chương ASEAN sẽ do những người đứng đầu Nhà nước hoặc Chính phủ nhân danh Nhà nước các nước thành viên ký; Hiến chương sẽ phải được phê chuẩn và sẽ có hiệu lực 30 ngày sau khi tất cả các quốc gia thành viên ASEAN phê chuẩn. Hiến chương sẽ được xem xét, bổ sung, sửa đổi để phù hợp với tình hình thực tế 5 năm một lần.

2.2. Nhận xét chung về nội dung Hiến chương:

+ Về cơ bản, nội dung Hiến chương là sự đúc kết và hệ thống hóa những mục tiêu, nguyên tắc và thỏa thuận đã có của ASEAN trong một văn kiện pháp lý, có bổ sung và cập nhật cho phù hợp với tình hình mới trên cơ sở đồng thuận.

+ Những điểm mới chủ yếu là: (i) trao tư cách pháp nhân cho tổ chức ASEAN (vì Hiệp hội ra đời trên cơ sở một tuyên bố chính trị, chứ không phải là một văn kiện pháp lý); (ii) tổ chức bộ máy; (iii) phương thức hoạt động của ASEAN.

+ Điều quan trọng hàng đầu là Hiến chương khẳng định lại tính chất của ASEAN là một tổ chức hợp tác khu vực liên chính phủ và nguyên tắc bình đẳng chủ quyền của các nước thành viên (không phải là tổ chức siêu quốc gia như Liên minh Châu Âu). Tính chất liên Chính phủ của ASEAN là nền tảng và sẽ quyết định nhiều vấn đề cơ bản của ASEAN.

+ Hiến chương đã không đề cập đến một số ý tưởng hay khuyến nghị cấp tiến của Nhóm EPG như Liên minh ASEAN (ASEAN Union), Quốc hội ASEAN, Tòa án ASEAN, trừng phạt hoặc treo tư cách thành viên khi có vi phạm, ra quyết định bằng bỏ phiếu, …

+ Nhìn chung, nội dung Hiến chương là kết quả của quá trình thảo luận nghiêm túc và kỹ lưỡng, đã thể hiện khá cân bằng và dung hòa quan điểm của các nước thành viên, phản ánh mức độ “thống nhất trong đa dạng” của ASEAN vào thời điểm hiện nay, phù hợp với các mục tiêu và lợi ích chung của các nước ASEAN.  

3. Ý nghĩa của Hiến chương ASEAN.

Hiến chương ASEAN sẽ tạo cơ sở pháp lý và khuôn khổ thể chế cho Hiệp hội gia tăng liên kết khu vực, trước hết là thực hiện mục tiêu hình thành Cộng đồng ASEAN vào năm 2015.

Hiến chương ASEAN là một nhu cầu tất yếu khách quan và là bước chuyển giai đoạn quan trọng của Hiệp hội sau 40 năm tồn tại và phát triển, phản ánh sự trưởng thành của ASEAN. Hiến chương ASEAN sẽ làm cho tổ chức ASEAN có tư cách pháp nhân và đưa đến những thay đổi lớn về tổ chức bộ máy và phương thức hoạt động của ASEAN.

Việc xây dựng và ký kết Hiến chương thể hiện tầm nhìn và quyết tâm chính trị mạnh mẽ của các nước ASEAN, nhất là của các vị Lãnh đạo về mục tiêu xây dựng một ASEAN liên kết chặt chẽ hơn và vững mạnh hơn trên cơ sở pháp lý là Hiến chương, để hỗ trợ cho mục tiêu hòa bình và phát triển của cả khu vực cũng như từng nước thành viên.

4/. Tác động của Hiến chương đối với ASEAN.

Hiến chương ASEAN và tiến trình xây dựng Cộng đồng ASEAN sẽ có tác động nhiều mặt, cả mặt thuận và thách thức đối với tương lai phát triển của Hiệp hội cũng như sự tham gia của từng nước thành viên, trong đó mặt thuận là cơ bản.

Sự ràng buộc về pháp lý cùng với sự đổi mới về bộ máy tổ chức và phương thức hoạt động của ASEAN sẽ giúp việc thực hiện các thỏa thuận nghiêm túc và kịp thời hơn, nâng cao chất lượng và hiệu quả hợp tác. Một ASEAN ngày càng liên kết chặt chẽ và vững mạnh trên cơ sở pháp lý là Hiến chương sẽ giúp duy trì môi trường hòa bình và ổn định ở khu vực, hỗ trợ đắc lực cho từng nước thành viên phát triển kinh tế-xã hội cũng như hội nhập khu vực và quốc tế, gia tăng vị thế quốc tế trong quan hệ với các đối tác bên ngoài.

Mặt khác, với Hiến chương ASEAN, mỗi nước thành viên phải nghiêm túc hơn trong việc tham gia đàm phán và thực hiện các quyết định, thỏa thuận hợp tác của ASEAN, quan tâm hơn đến các mục tiêu chung của ASEAN nhằm bảo đảm sự gắn kết và lồng ghép hài hòa giữa các ưu tiên/chương trình quốc gia với các ưu tiên/chương trình hợp tác khu vực, điều chỉnh tổ chức tổ chức bộ máy trong nước cũng như đầu tư nguồn lực và nhân lực thích đáng hơn, để tham gia hợp tác ASEAN một cách chủ động và có hiệu quả.

Những tác động nói trên sẽ luôn tác động lẫn nhau và có thể thay đổi mức độ tùy theo kết quả hợp tác trong ASEAN; và mặt thuận là cơ bản và sẽ gia tăng dần trong tiến trình liên kết ASEAN.

5. Các hoạt động triển khai đưa Hiến chương vào cuộc sống.

Ngày 15/12/2008, Hiến chương đã chính thức có hiệu lực.

Hiện nay, ASEAN đang tích cực triển khai đưa Hiến chương vào cuộc sống, chủ yếu tập trung trên 2 mảng việc chính là xây dựng và hoàn thiện bộ máy tổ chức mới theo quy định tại Hiến chương cũng như các văn kiện pháp lý liên quan đến tư cách pháp nhân và cơ chế giải quyết tranh chấp bổ sung cho Hiến chương. Tới nay, cơ bản, bộ máy tổ chức mới của ASEAN đã đi vào hoạt động với việc nhóm họp của các Hội đồng Cộng đồng cấp Bộ trưởng theo dõi 3 trụ cột, Hội đồng Điều phối và Ủy ban các Đại diện thường trực ASEAN tại Gia-các-ta. Ủy ban liên Chính phủ ASEAN về Nhân quyền đã được Lãnh đạo ASEAN công bố thành lập tại Hội nghị Cấp cao ASEAN-15 (tháng 10/2009).

Về khía cạnh pháp lý, các Ngoại trưởng ASEAN đã ký thông qua Hiệp định về Ưu đãi Miễn trừ của ASEAN nhằm cụ thể hóa các khía cạnh liên quan đến tư cách pháp nhân của ASEAN được quy định trong Hiến chương, đồng thời đang khẩn trương hoàn chỉnh các dự thảo văn kiện còn lại, trong đó có Nghị định thư về Cơ chế giải quyết tranh chấp theo Điều 25 của Hiến chương. 

Xem thêm: Thay đổi nội dung đăng kí hoạt động của văn phòng đại diện